تحقيق كاپيتولاسيون
دسته بندي :
کالاهای دیجیتال »
رشته علوم سیاسی (آموزش_و_پژوهش)
کاپیتولاسیون
کاپیتولاسیون (Capitulation) از کلمه capitulate و به معنای شرط گذاشتن و در لغت به معنای سازش و تسلیم است و برقراردادهایی اطلاق می‌شود که به موجب آن اتباع یک دولت در قلمرو دیگر مشمول قوانین کشور خود می‌شوند و آن قوانین توسط کنسول آن دولت در محل اجرا می‌شود. به همین جهت در فارسی به آن «حق قضاوت کنسولی» می گویند. این قراردادها اغلب میان دولتهای اروپایی با دولتهای آسیایی و آفریقایی بسته می‌شدند چرا که از نظر اروپاییان دادگاهها و مؤسسات قضایی این کشورها قادر به حمایت کافی از اتباع خود نبودند.
پیشینه
مهاجر یونانی در سواحل شمالی مصر در مسائل مدنی و جزائی تابع قواعد یونانی بودند (نه مصری)، همچنین در عصر امپراتوری روم، رومی‌ها در سرزمین‌های متصرفاتی در صورت ارتکاب جرم، فقط توسط کنسول رومی مقیم در آن سرزمین محاکمه می‌شدند و… اگرچه موارد فوق نوعی از کاپیتولاسیون اِعمال می‌شد.
اما بطور مشخص کاپیتولاسیون در آغاز بین حکمرانان اروپایی و سلطان‌های عثمانی بسته شد. سلطان‌های عثمانی بدین سبب این موافقت‌نامه را با اروپا امضا کردند که نمی‌خواستند دخالتی در قضاوت بر بازرگانان و زیارت کنندگان مسیحی داشته باشند.
مورخین ایتالیایی گفته‌اند نخستین بار در سال ۱۴۵۳ میلادی پس از فتح قسطنطنیه بیگانگان توانستند کاپیتولاسیون را بنفع اتباع خود از دولت عثمانی بگیرند. شماری هم منشأ کاپیتولاسیونرا سال ۱۵۳۵ میلادی زمان توافق فرانسوای دوم پادشاه فرانسه با پادشاه عثمانی سلیمان پاشا می‌دانند. توافقی که البته بعداً تکمیل شد.
نخستین پیمان در دنیا که دربارهٔ موقعیت و وضعیت شهروندان خارجی در ۲۰ مارس ۱۶۰۴ بین پادشاه فرانسه هنری چهارم و احمد اول سلطان عثمانی بسته شد. این قرارداد دوستانه دارای چند فصل، یا به زبان لاتین «کاپیتول»، بوده‌است.
فصل چهار: ما امید داریم که مردم کشور و شاهزادگان فرانسه و کشورهای دوست، آزادانه بتوانند عتبات اورشلیم را زیارت کنند و کسی جلوی آن‌ها را نخواهد گرفت یا مورد اذیت واقع نخواهند شد.
عهد نامه ترکمنچای، منشأ رژیم کاپیتولاسیونی در ایران
ريشه کاپيتولاسيون در ايران به عهدنامه ترکمنچاي برمي‌گردد، البته پيش از آن در دوران صفويه، فرانسوي‌ها از حق کاپيتولاسيون بهره‌مند بودند؛ ولي به دليل اجراي شرايط برابر براي دو کشور،اين قانون در آن زمان تاثيرات منفي زيادي برجاي نگذاشت: «مقررات کاپيتولاسيون.... در سال 1827 به موجب عهدنامه ترکمنچاي از طرف دولت روسيه تزاري به ايران تحميل شد و پس از آن انگلستان و ساير کشورهاي اروپايي هم اين امتياز را براي خود قائل شدند».
پيامدهاي کاپيتولاسيون در ايران
مطابق كاپيتولاسيون، اتباع كشورهاي اروپايي، بخصوص اتباع روس و انگليس، در ايران مرتكب هر جرمي مي‌شدند، در مقابل قانون مصونيت داشتند. در تهران، منطقه زرگنده مستقيما زير پرچم روسيه قرار داشت و افراد مي‌توانستند به آنجا پناهنده شوند. نقطه ديگري كه حتي وسيع‌تر از حوزه تحت سلطه روسيه بود، زير چتر انگليس قرار داشت. ا
انزاجار ایرانیان از رژیم کاپیتولاسیون
در پي ظهور نهضت‌هاي اسلامي در صد سال گذشته - به ويژه نهضت عدالت‌خواهي (مشروطه) - به تدريج زمزمه‌هاي اعتراض و مخالفت با رژيم كاپيتولاسيون و خشم و نفرت ملت ايران از دخالت بيگانگان در اداره امور كشور در ايران اوج گرفت كه در مواردي منجر به درگيري مردم با اتباع بيگانه - مانند يورش به سفارت روسيه در تهران و كشته شدن گريبايدوف وزير مختار دولت روسيه - گرديد.
رضا خان و كاپيتولاسيون
بیداری مردم مسلمان ايران در پی نهضت‌هاي اسلامي و اوج گرفتن روحیه آزادي‌خواهی و استقلال‌طلبي و خشم و نفرت ملت ایران از دخالت بیگانگان و امتيازات قضائي، پايه هايرژيم کاپیتولاسیون در ایران را متزلزل نمود و در کنار آن فروپاشي رژيم تزاري و پيروزي انقلاب اكتبر 1917شوروي در برچيده شدن رژيم كاپيتولاسيون در ايران سهم به‌سزايي داشت. دولت سوسياليستي شوروي در بيانية سال 1297 خورشيدي (14 ژانوية 1918 م) به طور يكجانبه كاپيتولاسيون را به عنوان نهاد استعماري لغو کرده و اعلام نمود كه سياست رژيم امپرياليستي روسية تزاري نسبت به ملت ايران را مردود مي‌شمارد و كلية معاهدات، مقاولات و قراردادهايي كه دولت امپراطوري سابق با دولت ايران منعقد نموده و بر پاية آن حقوق ملت ايران را تضييع كرده است را از درجة اعتبار ساقط مي‌داند. اين موضع دولت شوروي، پايه‌هاي كاپيتولاسيون را به شدت لرزاند و به ملت ايران جرأت و جسارت زيادتري بخشيد تا با جديت و قاطعيت خواستار الغاي كاپيتولاسيون شوند و ديگر دولت‌ها را براي الغاي آن زير فشار قرار دهند.
افشاگری های حضرت امام در رابطه با عوام فریبی رضاه شاه در لغو كاپيتولاسيون
در دوره رضا شاه و در تاريخ 19 ارديبهشت 1306، وزارت خارجه ايران در اعلاميه‌اي لغو کاپيتولاسيون را در ايران اعلام کرد. امام(ره) درباره عوام فريبي رضا خان در قضيه لغو کاپيتولاسيون فرمودند: در زمان رضا شاه وقتي که «کاپيتولاسيون» به اصطلاح خودشان لغو شد- آن هم لغويتش حرف بود اما حالا لغو شد- چه بساطي درست کردند در تبليغات که بله ديگر «اعليحضرت» به آن جا رسيدند که لغو کردند کاپيتولاسيون را و چه کردند
احياي مجدد کاپيتولاسيون در ايران
با درگير شدن آمريکا در جنگ دوم جهاني، نيروهاي اين کشور در اروپا و آسيا مستقر شدند و حضور قابل توجهي در خارج آمريکا پيدا کردند. براي مستشاران نظامي آمريکا که در استخدام دولت ايران بودند يک قرارداد دفاعي دو جانبه امضا شد. پنج ماه بعد دولت آمريکا در خصوص وضعيت حقوقي نيروهاي خود مذاکراتي را با مقامات ايران آغاز کردند.
اعتراض افشاگرانه امام خمینی (ره) علیه تصویب قانون کاپیتولاسیون
در تاریخ معاصر ایران، قضاوت کنسولی (کاپیتولاسیون) مسئله ای اساسی است. نفوذ بیگانگان بیشتر از همین طریق بوده و از این راه، تحمیل عمال و کارگزاران بیگانه و به دنبال آن جنایات فجیعی در این سرزمین انجام گرفت. قوانین جزایی که باید مظهر حاکمیت دولت باشد، بصورت بازیچه ای درآمد و هر متجاوزی می توانست به سادگی آن را کنار زده، خود را تحت حمایت قدرتهای خارجی قرار دهد.
رژیم شاه که از برنامه سخنرانی حضرت امام (ره) اطلاع پیدا کرده بود، برای جلوگیری از این سخنرانی نماینده ای به قم اعزام داشت. این فرد نتوانست به دیدار امام خمینی (ره) نایل گردد، ولی در دیداری با فرزند امام، حاج آقا مصطفی خمینی، این پیام را برای حضرت امام (ره) فرستاد:
(..... آمریکا به منظور کسب وجهه در میان مردم ایران با تمام قدرت فعالیت می کند و پول می ریزد و از نظر قدرت در موقعیتی است که هرگونه حمله به آن، به مراتب خطرناکتر از حمله به شخص اول مملکت است! آیت الله خمینی اگر این روزها بنا دارند نطقی ایراد کنند باید خیلی مواظب باشند که به دولت آمریکا برخوردی نداشته باشد که خیلی خطرناک است و با عکس العمل تند و شدید آنان مواجه خواهد شد. دیگر هر چه بگویند حتی حمله به شاه چندان مهم نیست.)
فرجام کاپيتولاسيون
امريكا و رژيم پهلوي بر اين باور بودند كه با دور نمودن حضرت امام از ايران «از سوء رفتار پيرمردي كه چوب لاي چرخ‌هايشان مي‌گذاشت» رهايي يافته و مي‌توانند موج ضد امريكايي را در ايران كاهش دهند و خطر شورش توده‌هاي ستمديده بر ضد امريكا را از ميان ببرند.غافل از آن كه تبعيد امام به بيداري و آگاهي انقلابي مردم ايران در قبال خيانت هاي رژيم پهلوي و اربابانش کمک نمود . به دنبال تبعيد امام گروه هاي مذهبي اعلاميه ايشان در مخالفت با كاپيتولاسيون را در سراسر تهران و شهرهاي بزرگ پخش كردند و پس از آن هيأتهاي مؤتلفه اسلامي تصميم گرفت شخصيت‌هاي مؤثر در تصويب لايحه كاپيتولاسيون و تبعيد امام را ترور كند. از اين رو حسنعلي منصور نخست وزير انتخاب و در روز اول بهمن 1343 به هنگام رفتن به مجلس شوراي ملي توسط محمد بخارايي هدف قرار گرفت و كشته شد.
نتيجه‌گيري
حق قضاوت کنسولی در تاریخ استعمار یکی از ابزارهای تحقیر آمیزی بود که قدرتهای غربی بر جهان سوم تحمیل کردند. اگر چه قدرتهای بزرگ، حق ملتها به استقلال، خودمختاری و برابری را به عنوان یک حق پایه‌ای به رسمیت شناختند، اما در ارتباط با کشورهای جهان سوم آن را به ویژه با تحمیل کاپیتولاسیون نقض کردند.